Korona Virüs Siyah Kuğu Mu, Gri Gergedan Mı?

Çin’de başlayıp kısa sürede tüm dünyayı saran Korona Virüs pandemisini siyah kuğu ve gri gergedan metaforları çerçevesinde değerlendireceğiz.

Bu yazımda Korona Virüs gündemi üzerinden, riskleri değerlendirmede kullanılan Siyah Kuğu (Black Swan) ve Gri Gergedan (Gray Rhino) yaklaşımlarına değineceğim.

Korona Virüs Etkisi

Korona Virüs hem günlük hem de iş hayatımızda yarattığı değişim ile bir süredir gündemimizin merkezinde yer alıyor. Bundan sonra da gündemimizde olmaya devam edecek gibi görünüyor.

∴

Neredeyse tüm dünyayı etkisi altına alan Korona Virüs, 2019 Aralık ayında Çin’in Wuhan kentinde başladı. Salgının sebebine dair çok çeşitli haberler yayınlansa da aslında salgının kaynağına dair kesin bir tespit yapılması çok mümkün değil.

Ancak bilinen bir gerçek var ki Korona Virüs, neredeyse 2 ay gibi bir sürede dünyanın önemli bir bölümüne yayılarak sosyal ve ekonomik birçok değişim yarattı. Bununla birlikte virüsün etkisi; dünya tarihinde kendisine bir milat edinecek kadar büyük oldu.

Korona Virüs Risk Yönetiminde Siyah Kuğu Yerine Gri Gergedan

Bu yazımda Korona Virüs gündemi üzerinden riskleri değerlendirmede kullanılan “Siyah Kuğu” ve “Gri Gergedan” yaklaşımlarına değineceğim. Korona Virüs öngörülemez, ihtimal dışı bir olay mıydı? yoksa dünya göz göre göre gelen bu riske hazırlıksız mı yakalandı?

Riskleri Doğru Metafor İle Anlamak

Centers for Disease Control and Prevention (CDC), hastalıkları bölgesel ve zaman bazında endemi, epidemi ve pandemi terimleri ile sınıflandırmaktadır.

Endemi Nedir?

Yıl boyunca belirli bir bölgede görülen hastalıklar için kullanılan bir terimdir. Örneğin İngiltere’de görülen su çiçeği veya Afrika’da görülen malaria gibi…

Epidemi Nedir?

Görülme sıklığında dönemsel olarak artış ve azalışlar yaşanan hastalıklar için kullanılan bir terimdir. Örneğin sonbahar ve kış aylarında artan ve yazın azalan nezle gibi…

Pandemi Nedir?

Tüm dünyada neredeyse aynı anda görülen hastalıkları tanımlamada kullanılan bir terimdir. Örneğin Korona Virüs; dünya genelinde 100 den fazla ülkede eş zamanlı görülmesi sebebiyle Dünya Sağlık Örgütü tarafından pandemi olarak tanımlandı.

∴

Korona Virüs, Çin’deki bu ani yayılmanın ardından dünyanın önemli bir bölümünde etkisini hızlıca gösterdi. John Hopkins tarafından sunulan ve sürekli güncellenen Covid-19 haritasına göre salgından en çok etkilenen ülkeler; Çin, İtalya, Amerika, İspanya ve Almanya oldu.

Bu salgın daha önceki benzerlerinden oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmakla birlikte çok fazla kişinin de hayatını kaybetmesine yol açtı. Öyle ki; mevcut durumda yaşamda kalmak tüm dünya vatandaşlarının bir numaralı amacı haline geldi. Aynı zamanda COVID-19 pandemisi küresel bazda bir ekonomik belirsizlik yarattı. Ve bu durum dünya ekonomisini durma noktasına getirdi. Ayrıca küresel tedarik zincirinde Korona Virüs salgını kaynaklı yaşanacak sorunların ABD ve çeşitli AB ülkeleri başta olmak üzere tüm dünyayı olumsuz etkilemesi bekleniyor.

Korona Virüs Siyah Kuğu Mu Gri Gergedan Mı?

En güçlü küresel oyuncuları bile ekonomik anlamda resesyon riskine sevkeden bu salgın için nasıl bir yorumlama yapılabilir? Mesela finans dünyasında riskleri tanımlamada ve daha kolay anlamlandırabilmemizde kullanılan siyah kuğu veya gri gergedan metaforları odağında bu salgını ele alabilir miyiz?

Siyah Kuğu (Black Swan) Teorisi Nedir?

1697 yılında Hollandalıların Avustralya’da siyah kuğulara rastlamaları sonrasında imkânsız bir olaymış gibi görünen durum, dünyada yankı uyandırmıştı. Çünkü insanların tarih boyunca rastladığı milyonlarca kuğu beyaz renkli olsa da görünen bir tek siyah kuğu, kuğuların sadece beyaz renkte olabileceği gerçeğini değiştirmişti. Daha sonrasındada “siyah kuğu” terimi, bizlerin varlığından haberdar olmadığımız müddetçe öngörmediğimiz olayları tanımlamada bir metafor olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası; Siyah Kuğu olarak belirlenen olaylar çok belirgin ve tahmin edilebilir değildir.

∴

Bu arada Siyah Kuğu (Black Swan) Teorisi; deneme yazarı, borsacı ve yatırımcı olan, talih, belirsizlik, olasılık gibi konularında çalışmalar gerçekleştiren Finans Profesörü Nassim Nicholas Taleb tarafından geliştirilmiştir.

Taleb, 2008 yılında yayınlanan Siyah Kuğu – Olasılıksız Görünenin Etkisi isimli kitabında  ‘Siyah Kuğu’ metaforu ile; olması ihtimal dışı olarak kabul edilen, tahmin edilemeyen fakat gerçekleşmesi durumunda bileşik bir etki ile muazzam olay ve değişimlere yol açabilecek kadar etkisi çok büyük olan ve bir kez gerçekleştikten sonra, onu daha az rastlantısal kılacak bazı açıklamalar getirdiğimiz olaylar kastedilmektedir. Çoğunlukla göz ardı edilen veya düşük gerçekleşme olasılığına sahip olduğu düşünülen değişkenlerin ve bu değişimlerin de uygarlık tarihini biçimlendirdiğini iddia ediyordu.

Siyah Kuğu Olaylarının Özellikleri

1. Tahmin edilemezlik,
2. Şiddetli ve kapsamlı sonuçlar yaratan,
3. Meydana geldikten sonra mantıksal bir çerçeve çizerek önemini sonradan anladığımız unsurlar ile öngörülebilirlik kazandırdığımız olaylar

2008 Küresel Mali Krizi sonrasında yapılan bir çok analizde  ‘Siyah Kuğu’ metaforu oldukça sık kullanılmıştır. Geçmişteki Siyah Kuğu ile ilişkilendirilen gelişmeler ise;

• 1997 Asya Mali Krizi,
• 2000 Dotcom Krizi,
• 2001 İkiz Kulelere Saldırılar,
• 2008 Küresel Mali Krizi,
• 2009 Avrupa Kamu Borçları Krizi,
• 2014 Petrol Piyasası Çöküşü
• 2016 Brexit Oylaması

şeklindedir. Bu kapsamda Korona Virüs; dünyada bu kadar geniş alana yayılan, çok sayıda ölüme yol açan, mevcut durumda en başta sosyal hayatımızda yarattığı izolasyon sonucunda değişen günlük hayat ve iş hayatında yaşanan değişim ve daha sonrasında beklenen etkileşimli değişim ve dönüşüm ile siyah kuğu olarak tanımlanabilir.

Korona Virüs’ün Yaratacağı Etki Sürpriz Miydi?

Peki ya belirgin yüksek ihtimalli risklere bir göz atarsak? Korona Virüs salgınının yaratacağı etki tamamen sürpriz miydi? Aslında adı konmamış da olsa elimizde daha önceden Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan rapor başta olmak üzere küresel bazda yaşanacak salgın hastalıkların alarmını veren ve yaratacağı  potansiyel riskleri öngören bir takım araştırmalar mevcuttu.

Gri Gergedan (Gray Rhino) Teorisi

Daha önce yaşanan benzeri salgın hastalıklar, yayınlanan öngörü raporları ve hatta virüsün Çin’de ortaya çıkmasından sonraki süreçte bile ülkelerin “benden uzak” düşüncesi ile riskin görmezden gelinmesi ve gerekli eylem planına hazırlıklı olmamaları sonucunda yaşanan bu kriz durumunu açıklamada; hem gerçekleşme olasılığı hem de potansiyel etkileri  yüksek olayların görmezden gelinmesinin etkilerini  açıklamak için kullanılan ‘gri gergedan – gray rhino’ metaforu çok daha uygun düşüyor.

Michael Wucker, Gray Rhino kavramından, 2012 yılında gerçekleşen Yunanistan Finansal Krizi sonrasında, 2013 yılındaki Dünya Ekonomik Forumu’nda (WEF) bahsetmiştir. 2016 yılında yazdığı “The Gray Rhino” (Gri Gergedan) kitabında ise bu kavramı; yüksek olasılığı bulunan ve yüksek etki taşıyan ancak ihmal edilmiş tehditler olarak tanımlamıştır.

Bu kavrama “Gri Gergedan” adını vermesinin nedenini ise yaptığı bir söyleşide açıklamıştır. Beyaz kuğu ve az da olsa siyah kuğular vardır. Fakat riski görünürlük ve etki anlamında vurgulamak için kullanmayı düşündüğü gergedanlar için ne siyah olanların tam siyah ne de beyaz olanların tam beyaz olmaması sebebiyle aslında hepsini ara ton anlamında ‘gri’ ile tanımlama düşüncesiyle yola çıkmıştır. Dolayısıyla; piyasaları karıştıracak kadar büyük bir potansiyel etkiye sahip, yüksek olasılıklı ve gelmekte olduğunu gördüğünüz ama tamamen hazırlıksız yakalanılan riskler Gri Gergedan teorisiyle tanımlanmıştır.

Oysaki daha önce yaşanan benzer vakalar, Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından hazırlanan The Global Risk Report 2020, The 2019 Global Preparedness Monitoring Board Report,  olmak üzere çeşitli kuruluşlarca yapılan risk öngörüleri ve hastalığın Çin’deki ayak sesleri risk planı hazırlamak için birer aşama niteliğindeydi.

Peki risk planı nasıl yapılır?

Gray Rhino İle Risk Öngörü Sürecinin Aşamaları

1.Denial: Riski yadsıma veya yok sayma.

2.Muddling: Problemi farketmek ama bahaneler ile, çözüm için yeterli kaynağın olmaması veya bu kaynaklara nasıl kavuşabileceğini bilinememesi gibi sebeplerle geçiştirmek.

3.Diagnosis: Teşhis. En önemli aşamadır. Problemi çözme amaçlı gerçekçi planlama yapmak. Neler yapılabileceğinin yanısıra sorunu çözmek için işbirliği yapılabilecek doğru paydaşlarıda belirlemek. Karşılaşılacak zorlukları önceliklendirmek.

4.Panik: Doğru bir teşhis süreciyle atlatılabilecek evre. Bu aşama aynı zamanda iki yüzü keskin bıçak gibidir. Bu aşamanın doğru kurgulanması ile son aşama olan eyleme, doğru aksiyon ile geçilebilir. Ancak bu aşamada doğru tespitler yapılmaması, yanlış aksiyonlara yönlenmeye de yol açabilir.

Korona Virüs Sürpriz Değildi

Sonuç itibariyle Korona Virüs’ün ayak seslerini aslında uzun yıllardır yazılan birçok raporda duymuştuk. Şiddeti bu denli büyük olmasa da benzer vakalar 2004 yılında SARS, 2009’da H1N1 ve 2015 yılında  Ebola ile yaşanmıştı. Kısacası salgın hastalıklar normalde birçok ülke için “Gri Gergedan” olma özelliği taşır. Tıpkı bugün yaş ortalaması yüksek olan Avrupa ve salgından en çok etkilenen İtalya’da olduğu gibi..

∴

Pandemics: Risks, Impacts, and Mitigation, ve Avrupa Çevre Ajansı’nın 2015 yılında yayınladığı Changing Disease Burdens And Risks of Pandemics (GMT 3) çalışmasında yaşanacak olası bir salgının uluslararası seyahat ve virüsün mutasyona uğraması gibi sebeplerle hızlı yayılabileceğine dikkat çekilmişti. Ayrıca aynı raporda bu duruma hazırlıkla olunmadığına dair Dünya Sağlık Örgütü’nün uyarıları ile ekonomik ve sosyal etkilerine de yer verilmişti.

Bu noktada tüm dünyadan farklı ve proaktif bir risk yönetimi izleyen Güney Kore ise bu süreci daha önce gerçekleşen salgınlardan yaptığı çıkarımlar doğrultusunda, risk sinyalini aldıktan sonra tam da ‘Gray Rhino’ metaforuna uygun şekilde yöneterek salgını daha kontrollü karşıladı.

2015 yılında gerçekleşen MERS salgınında 38 kişi hayatını kaybetmişti. Güney Kore, bu salgından ders çıkardı. Ve o günden bügüne geçen süre zarfında yeni bir salgın riskini göz önünde bulundurarak bu doğrultuda stratejik plan geliştirdi. Örneğin; virüs tespiti için test kit üretimi lisanlamaları yaptı. Test istasyonları  kurdu. Virüs tespit edilenlere yapılacak uygulamaları belirledi. Okulların kapatılması, ulaşımın durdurulması, sınırların kapatılması gibi salgın anında alınması gereken birçok tedbiri önceden planladı.

Sonuç itibariyle; risk yönetiminde ve dolayısıyla strateji geliştirmede; sinyalleri öngörmenin, yaşanmış krizlerden risk alternatifleri çıkarmanın, “tekrar olmaz.” diyerek bertaraf etmemenin, zamanında aksiyon planlaması yapmanın önemi büyüktür.

     Kaynakça

• US News – health.usnews.com/conditions/articles/whats-the-difference-between-an-epidemic-and-pandemic
• Stat News – www.statnews.com/2020/03/11/who-declares-the-coronavirus-outbreak-a-pandemic
• Johns Hopkins Map – coronavirus.jhu.edu/map.html
• Business World Online – www.bworldonline.com/comparison-of-lethal-coronavirus-related-outbreaks
• World Economic Forum – www.weforum.org/agenda/2018/02/we-re-officially-on-the-path-to-a-global-pandemic/
• Wucker Web – www.wucker.com
• The Gray Rhino Web Site – www.thegrayrhino.com/the-gray-rhino
• CFA Institute Blog – blogs.cfainstitute.org/investor/2017/10/23/do-gray-rhinos-pose-a-greater-threat-than-black-swans
• Contagion Live – www.contagionlive.com/outbreak-monitor?z=no&type=sub&category=listeria
• World Economic Forum Global Riskler Raporu – https://www.weforum.org/reports/the-global-risks-report-2020
• GPMB Raporu – apps.who.int/gpmb/assets/annual_report/GPMB_annualreport_2019.pdf
• NCBI – www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK525302/
• European Environment Agency – www.eea.europa.eu/soer-2015/global/health
• The Bulletin – thebulletin.org/2020/03/south-korea-learned-its-successful-covid-19-strategy-from-a-previous-coronavirus-outbreak-mers/